الف: بنیاد ایده و عقیده انسانِ سنتّی وحدت است و مبنای اندیشه انسان مدرن تجزیه. در این وحدت تمامی اجزا و ابعاد عالم با هم و به ویژه با انسان مرتبط اند و یا به روایت افلاطون در رساله تیمایوس، عالم و انسان خویش یکدیگرند. از جمله مصادیق این وحدت، بالاخص در تاریخ معماری سنتّی، نسبت میان انسان، جهان، و معبد به عنوان خانه خدا است.

 ب: در جهان‌بینی سنتّ محوری که اصل تناظر یا همانندی عالم و آدم (جهان و انسان) بنیادی‌ترین مفهوم و مبنای آن به شمار می‌رود، معماری مقدس (معبد یا خانه خدا) جلوه نمادین این نسبت محسوب می‌شود. مثال بارز این معنا در حکمت هندو و به‌ویژه در فلسفه ودانتا (که کتابی چون اپانیشادها مظهر آن است) یافت می‌شود. در حکمت ودانتا مناسک صوری و کاملاً عمل‌گرای قربانی به یک سیر و سلوک معنوی و درونی تبدیل می‌شود. در این تحویل به جای قربانی (انسان یا حیوان) نفسِ سالک قربانی می‌شود و به جای قربانی‌کننده (برهمن) سالک، خود در مقام قربانگر قرار می‌گیرد و نیز به جای معبد که محل انجام قربانی است، کالبد سالک جایگزین می‌شود و بدین صورت نسبتی میان انسان و معبد ایجاد می‌شود و مبتنی بر همین نسبت است که در معماری هندو و مسیحی کالبد انسان، ابعاد هندسی معبد را تعیین می‌کند. از دیگر سو، در تعالیم سنّتی، معبد یا مکان مقدس خود یک عالم صغیر است و از منظر تمامی سنّت‌گرایان نماد اتم عالم. چنین دیدگاهی از یک‌سو و تناظر میان ابعاد هندسی کالبد انسان و معبد از دیگر سو، معبد را به عنوان مظهر هندسی و کالبدی اصل تناظر میان انسان و جهان قرار می‌دهد. این مقاله نسبت میان انسان و جهان در فلسفه و هندسه معماری مقدس را مورد توجه قرار داده و آن را در حکمت اسلامی، و به طور خاص آرای اخوان‌الصفا، مورد تحلیل قرار خواهد داد.