معماری همانا تنظیم رابطه درون و بیرون بوده و این رابطه بنیادی‌ترین پرسمان معماری است. کنش و واکنش درون و بیرون جامعیتی برآمده از تأثیرات کارکردی، جغرافیایی و مناسبات فرهنگی و اجتماعی است که می‌توان آن را در هر واحد زمان به صورت یک «رابطه» تلقی کرد. ولی واژه «همزیستی» معطوف به تعامل موجوداتی زنده (حقیقی یا مجازی) می‌باشد. «هستی‌شناسی» معماری بهطور عام و همزیستی درون ـ بیرون به طور خاص موضوعی کیفی با متغیرهای انسانی و محیطی است که حالات آن وضعیتی غیرقابل تفکیک، شناور و بینابینی دارد؛ چنین مطالعاتی با بیان فازی مؤلفه‌ها و رابطه آن‌ها باهم امکان‌پذیر خواهد بود. آشکارسازی نحوه ارتباط درون و بیرون در مساجد شاخص با تحلیل‌های فضایی، کالبدی و معناشناختی هدف اصلی این مقاله است.
این پژوهش با گردآوری کتابخانه‌ای و میدانی اطلاعات به روش توصیفی با تحلیل فازی، هدفی بنیادین را دنبال می‌کند. نتایج تحقیق اولاً بیانگر کارآمدی تحلیل‌های فازی در شناسایی اجزای «ناحیه تعاملی» و تبیین چگونگی و میزان همزیستی درون و بیرون معماری مساجد است و ثانیاً براساس اصل ناهم‌سازگاری روش فازی، تعمیم مطلق یک مفهوم به عنوان رکن شکل‌گیری معماری مساجد مصادف با نادیده گرفتن ارزش‌های متفاوت با آن مفهومِ مثالی در شرایط دیگر خواهد بود؛ ارزش‌هایی که هرچند در ظاهر ناهمگون به نظر آیند ولی در سطح بالاتری از بینش، امری معنی‌دار و به نوبه خود پایه‌های هویت‌ساز هر بنایی محسوب می‌شوند.
